احکام مسجد

رعايت احکام مسجد بر معتکف لازم است. از جمله احکام مسجد، حرمت نجس کردن زمين، ديوار و سقف، بام و داخل مسجد و وجوب تطهير نجاست از مسجد است. از ديگر احکام مسجد، حرمت تخريب مسجد و وسايل مربوط به مسجد همچنين حرمت خروج وسايل مسجد مي باشد. ورود به مسجدالحرام و مسجدالنبي بر جنب و حائض و نفساء حرام است و نمي تواند به طور عبوري از يک درب داخل شود و از درب ديگر خارج گردد. عبور از مساجد ديگر اشکال ندارد به شرط آن که توقف نکند و چيزي در مسجد نگذارد.آداب مسجد: از آنجا که معتکف، در طول مدت اعتکاف، پيوسته در مسجد حضور دارد بايد به آداب حضور در مسجد توجه داشته باشد که عبارت اند از: 1- حفظ حرمت مسجد: کسي که براي اعتکاف و يا هر منظور ديگر در مسجد به سر مي برد بايد توجه به قداست و احترام مسجد داشته و رعايت آداب و احترام آن را بنمايد. همچنين مراقب باشد کوچکترين خطايي از او سر نزند، چرا که "اِنّ المَساجِدَ لله" (جن:18) ارزشمندترين و محترمترين مکان در نزد هر مسلماني مسجد است. امام صادق (ع) مي فرمايد: "از آن رو به احترام مساجد امر شده است که آنها خانه هاي خداوند در زمين هستند". بنابراين بر معتکف لازم است که از انجام هرگونه عملي که احتمال بي احترامي به مسجد در آن مي رود خودداري نمايد. 2- با وضو به مسجد وارد شدن: مستحب است با وضو به مسجد داخل شويم. امام صادق (ع) مي فرمايد: "به مسجد درآييد، چرا که آنها خانه هاي خدا در زمين اند. پس هرکس با وضو وارد مسجد شود خداوند گناهانش را پاک و نام او را در زمره زائران خداوند مي نويسد". 3- آراستگي هنگام ورود به مسجد: در قرآن آمده: "يا بَني آدَمَ خُذُوا زينَتَکُم عِندَ کُلّ مَسجِدٍ (اعراف:31)." فرد معتکف به خاطر طولاني شدن اقامتش در مسجد نبايد آنجا را همانند خانه خود تصور کند و با لباسهايي نامناسب و وضعيتي آشفته در برابر ديگر معتکفان، حاضر شود. البته استعمال عطر براي او جايز نيست. 4- نظافت مسجد: در اين زمينه روايات متعددي وارد شده است که بيانگر اهميت پاکيزه کردن مساجد مي باشد. حضرت امام کاظم (ع) مي فرمايند: "همانا بهشت و حوريان مشتاق کسي هستند که مساجد را جاروب کرده و خاشاک را از آن مي گيرند". بنابراين بر معتکفان لازم است در طول ايام اعتکاف در همه حال، مراعات نظافت و پاکيزگي مسجد را نمايند. 5- خودداري از هتک به مسجد: امام صادق (ع)مي فرمايد: "مَلعُونٌ مَلعُونٌ مَن لَم يوَقّر المَسجِد." اهميت و احترام مسجد به حدي است که هتک حرمت آن از گناهان کبيره محسوب مي شود. پس هر کاري که در نظر عوف و عموم مردم، بي احترامي به مسجد شمرده مي شود بايد ترک شود. 6- پرهيز از گفتگو درباره دنيا: البته سخن گفتن از دنيا، عنواني کلي است که مصاديقي بسيار دارد. مثل سخن گفتن از کسب و کار و معامله و به طور کلي پرداختن به ماديات. 7- گذرگاه قرار ندادن مسجد: در روايتي از پيامبر وارد شده است که: "جفاکاري است اگر از مسجد بگذري و در آن نماز نگزاري".

اعمال اعتکاف در اسلام

آنچه اعتکاف را از عبادات ديگر متمايز و آن را در زمره عباداتي چوم حج و عمره قرار مي دهد، بهره گيري اعتکاف از اجتماع چند عبادت است. بنابراين پرداختن به موضوع آن، بدون بررسي اجمالي اين عبادات ميسر نمي گردد. اين عبادات عبارت اند از: روزه:پيامبر اکرم (ص) در اين باره مي فرمايد: "لا اعتِکافَ الّا بِصَومٍ" امام صادق (ع) نيز مي فرمايد: "لا اعتِکافَ الاّ بِصومٍ وَ في المِصرِ الذّي انتَ فِيه؛ هيچ اعتکافي صحيح نيست مگر اينکه به همراه روزه باشد و در شهري که در آن هستيد صورت بپذيرد."
بنابراين از اعمال مهم اعتکاف، روزه گرفتن در ايام اعتکاف است. معتکف مي تواند روزه واجب يا مستحب، براي خود يا به نيابت از ديگران، مثل پدر و مادر فوت شده، بگيرد. چنانچه اعتکاف در ماه رمضان باشد بايد فقط روزه واجب ماه مبارک رمضان را در نظر گرفت.
روزه از ارکان اعتکاف بوده و ابطال آن موجب بطلان اعتکاف مي شود؛ پس بر معتکف لازم است تا دقت بيشتري در واجبات و محرمات روزه بنمايد و علاوه بر اين، آداب روزه داري را نيز رعايت کند. امام صادق (ع) در اين باره مي گويند: "روزه تنها پرهيز از خوردني و آشاميدني نيست. شرط روزه کامل، سکوت باطن و درون است. هرگاه روزه گرفتيد، زبانتان را از دروغ نگهداريد؛ چشمتان را از حرام بازداريد؛ نزاع نکنيد؛ حسد نورزيد؛ يکديگر را با القاب زشت صدا مزنيد؛ از جدال بپرهيزيد؛ نسبت دروغ به کسي ندهيد؛ درصدد مخالفت با يکديگر برنياييد؛ خشم نورزيد؛ کسي را مورد سرزنش و دشنام قرار ندهيد." نماز:از ديگر اعمال اعتکاف اقامه نماز است. حضرت علي (ع) در اين باره مي فرمايد: "يلزَمُ المُعتَکَفَ المَسجِدَ وَ يلزَمُ ذکرَ اللهِ وَ التَلاوَةِ وَ الصّلاةِ ..." بر معتکف لازم است در مسجد بماند و به ذکر خداوند و تلاوت کتاب و نماز مشغول گردد. اصولاً از چند منظر مي توان به نماز در حال اعتکاف نگريست: الف) نمازهاي جماعت: با توجه به تداوم حضور جمعي در مسجد اقامه نماز جماعت در اوقات پنجگانه از بهترين عبادات براي معتکف به شمار مي رود. پيامبر اکرم (ص) درباره جايگاه نماز جماعت، مي فرمايد: "صَلاةُ الرَجُلِ في جَماعَةٍ خَيرٌ مِن صَلاتِهِ في بَيتِهِ اَربَعينَ سَنَهٍ" نماز انسان به صورت جماعت بهتر از نمازي است که در خانه خود به مدت چهل سال مي خواند. ب ) نماز شب: نماز شب از برجسته ترين و با فضيلت ترين عبادات در اسلام است، در آيات و روايات تأکيد فراواني روي اين عمل صورت گرفته تا آنجا که خداوند نماز شب را بر بنده محبوبش حضرت محمد (ص) واجب ساخته و چنين مي فرمايد: "وَ مِنَ اللّيلِ فَتَهَجّد بِهِ نافِلَةً لَکَ عَسي أَن يبعَثَکَ رَبُّک مَقاماً مَحموُداً؛ قسمي از شب را به نماز بايست؛ خداي تو، دوست دارد که تو را به مقام محمد برساند (اسراء 79)." همچنين قرآن از کساني که در شب به راز و نياز با خداي خود مي پردازند تمجيد نموده است: "وَ الذّينَ يبيتُونَ لِرَبّهِم سُجّداً وَ قِياماً (فرقان:164) آنان که در دل شب در حال سجده و قيام مي باشند." اهميت تهجد در اعتکاف زماني آشکار مي شود که بدانيم «خلوت» و «سهر» هر دو از مراحل سير و سلوک بوده و در کنار هم انسان جوياي کمال را به مقصد مي رسانند. صمت و جوع و سهر و خلوت و ذکر به دوام ناتمامان جهان را کُند اين پنج، تمام ج) نوافل يوميه (نمازهاي مستحبي روزانه): نمازهاي مستحبي روزانه به جهت اشتغال به امور روزمره، از انسان فوت مي شود. در حالي که به انجام آن بسيار سفارش شده است. امام کاظم (ع) مي گويند: "صلاةُ النَوافِلِ قُربانُ کلّ مؤمنٍ" و انسان معتکف در سايه دوري از کارهاي روزمره، فرصتي مي يابد تا زلال جان را در درياي رحمت الهي شستشو داده و از فيوض آن بهره مند گردد. د) نوافل مخصوص: چون بهترين اوقات اعتکاف در ماه مبارک رمضان و ماه رجب است. معمولاً معتکف از انجام نمازهاي مستحبي در اين ايام غافل نمي شود و در اين ميان شب نيمه ماه رجب و شبهاي قدر، دستورات ويژه ايي دارند که عمل به آنها براي معتکف شيرين و جذاب است.معتکف در روز و شب به دعا دل مي بندد. قرآن در اين باره مي گويد: "وَ قالَ رَبَّکُم اَدعُوني اَستَجِب لَکُم اِنّ الذّينَ يستَکبِرونَ عَن عِبادَتي سَيدخُلونَ جَهَنّمَ داخِرين؛ و پروردگارتان گفت: مرا بخوانيد تا اجابت کنم شما را و آنان که از عبادت من روي برگردانند و تکبر بورزند، به زودي داخل جهنم خواهند شد (غافر60)."

حکم محرمات اعتکاف

انجام محرمات اعتکاف سه پيامد منفي به دنبال دارد: الف: گناه و معصيت؛ پس بايد فوراً توبه نموده و از خداوند طلب عفو و گذشت نمايد. ب: بطلان اعتکاف در بعضي موارد (مانند پرداختن به امور جنسي). ج: پرداخت کفاره نيز در بعضي از موارد واجب مي شود. کفاره شکستن اعتکاف:کفاره شکستن اعتکاف همانند کفاره عمدي افطار در روزه ماه رمضان است. بنابراين بايد يا يک بنده آزاد کند يا 60 فقير را سير نمايد و يا 60 روز روزه بگيرد.آداب اعتکاف :براي اينکه يک عمل عبادي در روح و جان آدمي اثرگذار باشد، دستورات خاصي به نام آداب آن عبادت و رأي احکام و شرايط آن وجود دارد.
اعتکاف نيز داري آدابي است که بعضي از آنها با ساير عبادات مشترک و بعضي هم اختصاصي است. در اينجا به ذکر آدابي چند از اعتکاف مي پردازيم. 1- مراقبت بر اخلاق: چنان که گذشت، اعتکاف عملي است عبادي و نيت نيز از شرايط صحت اين عبادت است. در استمرار نيت، انسان بايد مواظب باشد که خود را در سايه خداوند ديده و از حالت عبوديت خارج نشود؛ يعني علاوه بر اجراي دستورات ظاهري اعتکاف، قلب و روح خود را از خودپرستي و حجاب خودبيني پاک کرده، هر چه بيشتر خود را به خدا نزديکتر نمايد.
رسول اکرم (ص) مي فرمايد: "مَن اِعتَکَفَ ايماناً وَ اِحتِساباً غَفَرَ لَهُ ما تَقّدَمَ مِن ذَنبِهِ؛ هر کس با ايمان و اخلاص معتکف شود گناهان گذشته اش آمرزيده مي گردد". اصولاً هر عبادتي ظاهري دارد و باطني، ملکي دارد و ملکوتي، اگر علاوه بر ظاهر، انسان بتواند به باطن و ملکوت عبادت – که همانا خلوص در عبادت و توجه به ضعف وجودي خود در پيشگاه پروردگار است – دست يابد به اثري که براي عبادت در نظر گرفته شده، نايل مي آيد و در اين صورت، نمازش تَنهي عَنِ الفَحشاءِ وَ المُنکَر مي شود و روزه اش جُنةٌ مِن النّار مي گردد و اعتکافش غفران همه گناهان گذشته اش را به دنبال خواهد داشت. 2- زمان اعتکاف: گرچه همه ايام سال را مي توان معتکف شد؛ ولي دهه آخر ماه مبارک رمضان و ايام البيض رجب، فضيلت بيشتري دارد. رمضان ماه بارش نور: اعتکاف از حيث زماني داراي محدوديت خاصي نيست. هر زماني که مانعي از روزه گرفتن وجود ندارد، امکان اعتکاف نيز وجود دارد. اما از روايات به خوبي استفاده مي شود که اعتکاف در ماه رمضان، به ويژه در دهه آخر آن، داراي فضيلت بيشتري است. وقوع ليلة القدر در اين دهه و آماده تر بودن معتکف براي درک ليلة القدر و بهره مندي از فيض اين شب، به فضيلت اعتکاف، مي افزايد. در اکثر کشورهاي اسلامي ماه رمضان ماه اعتکاف شمرده مي شود

محرمات اعتکاف

از وجوه تمايز اعتکاف در اسلام و ساير اديان، محرمات اعتکاف است. محرمات اعتکاف عبارت اند از: 1- پرداختن به امور جنسي به معناي وسيع آن: که شامل هر نوع بهره برداري شهواني مي باشد که از مهترين آنان مباشرت با همسر مي باشد. قرآن در اين باره آيه اي صريح دارد "وَ لا تُباشَروهُنّ وَ اَنتُم عاکِفوُنَ فِي المَساجِدِ. ( بقره :187)" در صورت ارتکاب اين عمل بايد کفاره پرداخت کند. حرمت اين عمل از سه جهت مي باشد: الف) مکان اعتکاف (مسجد) ب) روزه ج) خود اعتکاف 2-بوييدن عطر و هر نوع بوي خوش و گياهان معطر به قصد لذت بردن: بنابراين براي کساني که فاقد حس بويايي هستند در اين مورد مانعي وجود ندارد. امام باقر (ع) مي فرمايد: "المُعتَکِفَ لا يشّمُ الطِيبَ وَ لا يتَلَذّذُ بِالرَيحانِ؛ معتکف از بوييدن عطر پرهيز مي کند و از گياهان معطر بهره نمي برد." 3 – مجادله و مناقشه: حرمت جدال مربوط به اموري است که معتکف بخواهد فضل و برتري خود را به ديگران نشان دهد. پس اگر جدال به نيت و انگيزه درستي انجام گيرد، مانند اين که بخواهد حقي را اثبات کند يا باطلي را محو نمايد مانعي ندارد. 4- محرمات روزه: در حال روزه يعني از طلوع تا غروب خورشيد، که معتکف روزه مي گيرد، بايد از محرمات روزه نيز اجتناب نمايد، البته بعضي از اين محرمات با محرمات اعتکاف مشتنرکند، بعضي نيز متفاوتند. بعضي از فقها پرهيز از محرمات احرام را بر معتکف مستحب دانسته اند. اين محرمات 24 چيز است که در مناسک حج بيان گرديده است. 5- خريد و فروش: انواع تجارت و معامله بر معتکف حرام است، مگر اينکه ضرورتي پيش آيد.

در اين فراز نگاهي گذرا به اعمال، احکام، شرايط، محرمات و آداب اعتکاف افکنده ايم.
اعتکاف از عبادات مستحب به شمار مي رود. البته، ممکن است هر عبادت مستحبي، تحت عناوين ديگري، واجب گردد. اعتکاف نيز با داخل شدن تحت يکي از اين عناوين از استحباب خارج شده رنگ وجوب به خود مي گيرد. اگر کسي نذر کند يا با خداي خود عهد و پيمان ببندد که سه روز در مسجد جامع معتکف شوم تحت عنوان وفاي به نذر و عهد، اعتکاف بر او واجب مي گردد.
اعتکاف با شرط در ضمن عقد نيز واجب مي شود به طور مثال اگر خانه خود را به ديگري اجاره دهد و شرط کند که مستأجر سه روز اعتکاف نمايد و همچنين بر اجيري که تعهد کرده در برابر مبلغي، معتکف شود، واجب است که اعتکاف را انجام دهد. همچنين کسي که دو روز اعتکاف را تمام کند اعتکاف روز سوم بر او واجب است.

اهداف اعتکاف

هدف از اعتکاف را بايد از دو منظور جستجو نمود. 1- هدف از عبادت چيست؟ 2- هدف از عبادت اعتکاف چيست؟ 1- چرا خداوند ما را به عبادت خود دعوت مي کند؟ و چرا عرفا مشتاق عبادت خدايند و از عبادت و راز و نياز با خدا، لذت مي برند؟
قرآن رمز و راز ايمان، تزکيه نفس و عبادت را اين گونه معرفي مي نمايد "وَ اتّقُو اللهَ لَعَلّکُم تُفلِحون"؛ تقوا پيشه کنيد، به اين اميد که رستگار شويد (آل عمران: 130). در جاي ديگر مي فرمايد: "قَد اَفلَحَ مَن زَکيها"؛ کسي رستگار شد که نفس را تزکيه کرد (شمس:9). "قَد اَفلَحَ المؤمنون"؛ به راستي که مؤمنان رستگاران اند (مؤمنون :1)."
"وَ اذکُروُا اللهَ کَثيراً لَعَلَکُّم تُفلِحون"؛ خدا را بسيار ياد کنيد شايد رستگار شويد (جمعه:10). "قَد اَفلَحَ مَن تَزّکي"؛ به راستي که رستگار کسي است که تزکيه نفس کرده باشد (اعلي :14). و "وَ افعَلوا الخَير لَعَلَکُّم تُفلِحون" (يونس:52). بنابراين قرآن فلاح و رستگاري را به عنوان هدف ايمان، تزکيه نفس و عبادت ذکر مي کند. 2) همه عبادات در يک هدف کلي مشترک اند اما براي هر يک از آنها اهداف جداگانه اي نيز وجود دارد؛ و گرنه دليلي نداشت تا به صورتهاي گوناگوني در آيند. حال سؤال اين است که هدف تشريع اعتکاف چيست؟ عبادتي چون نماز باعث آرامش انسان مي شود زيرا قرآن مي گويد: "اَلا بِذِکرِ اللهَ تَطمَئِنُّ القُلوب" و عبادتي چون روزه انسان را صابر بار مي آورد و حتي قرآن از روزه به کلمه صبر تعبير مي نمايد "استَعينُوا بِالصَبرِ وَ الصَّلاة" از روزه و نماز کمک بگيريد. انسان صابر در برابر مشکلات بردبار است و سختي عبادت را تحمل مي نمايد و تحت فشار معصيت سر خم نمي کند. اما اعتکاف چه هدفي را دنبال مي کند؟ اعتکاف عملي است مرکب از چند عبادت، پس در يک نگاه اهداف اين عبادات در اعتکاف هم منظور گرديده؛ پس در اعتکاف اهدافي چون رسيدن به آرامش روحي، دستيابي به صبر، حضور در مسجد، دعا و توبه و استغفار همه و همه در اين عمل، مورد توجه قرار گرفته است. مي توان از مجموعه اين عبادات، هدفي ديگر وراي اهداف تک تک آنها، براي عبادت اعتکاف در نظر گرفت و آن تمرين انقطاع از غير است. معتکف در طول مدت اعتکاف از همه تعلقات دنيايي بريده و تمام وقت، به حالت عبادت در آمده، از مسجد که خانه خداست به خانه خود و ديگران نمي رود. کلامي غير از قرآن و دعا و نماز که کلام خداست بر زبان جاري نمي کند. معتکف اراده خود را در مسير اراده خدا قرار داده در طول روز به خاطر او، دست از خوردن و آشاميدن کشيده و به روزه داري قيام مي کند و ... پس هدف از عبادت اعتکاف، همان است که ائمه معصومين در دعاي "مناجات شعبانيه" از خداوند خواسته اند "اِلهي هَب لِي کَمالَ الاِنقِطاعَ اِلَيکَ؛ خدايا به من نهايت بريدگي وابستگي از غير خودت را هديه نما.